لقاح آزمایشگاهی
یکی از روش‌های پیشرفته و موفق در درمان ناباروری
درمان ناباروري به كمك لقاح آزمايشگاهي
لقاح آزمایشگاهی (IVF) یکی از روش‌های پیشرفته و موفق در درمان ناباروری است که برای اولین بار در سال ۱۹۷۸ در انگلستان توسط دکتر ادواردز و دکتر استپتو به‌کار گرفته شد و منجر به تولد نوزاد لوئیس براون شد. این روش که امروزه به‌طور گسترده در سراسر جهان استفاده می‌شود، توانسته است مشکلات ناباروری ناشی از مشکلات لوله‌های رحمی، چسبندگی لگنی و مشکلات اسپرم را حل کند. آي‌وي‌اف (IVF) از قديمي‌ترين روش‌هاي كمك‌باروري و مخفف عبارت In Vitro Fertilization است. (اصطلاح لاتين In vitro به‌معني «داخل شيشه» است، زيرا مراحل انجام اين نوع لقاح در آزمايشگاه در ظرف‌هاي شيشه‌اي انجام مي‌شود.)
موارد كاربرد IVF
در تمام مواردي كه شرايط رسيدن اسپرم به تخمك در لوله‌هاي رحمي فراهم نباشد از اين روش استفاده مي‌شود، از جمله انسداد لوله‌هاي رحمي، چسبندگي‌هاي حفره لگني، تعداد كم اسپرم يا تحرك پايين اسپرم.
مراحل انجام عمل IVF
تحريك كنترل شده تخمدان
تخمك‌گيري
لقاح اسپرم و تخمك در آزمايشگاه و تشكيل جنين
انتقال جنين به داخل حفره رحم.
اقدامات لازم پيش از درمان
بررسي آزمايش‌هاي قبلي زوجين
بررسي آزمايش مايع مني مرد (اسپرم)
بررسي‌هاي آزمايش‌هاي بيوشيمي و هورموني زن
بررسي وضعيت دستگاه توليد مثل زن (عدم وجود احتباس شديد مايع در لوله‌هاي رحمي و نيز عدم وجود پوليپ يا ميوم زيرمخاطي در رحم)
مرحله اول: تحريك كنترل شده تخمدان
اولين مرحله با استفاده از داروهاي تحريك تخمك‌گذاري آغاز مي‌شود تا بتوان به‌جاي رشد يك تخمك باعث رشد چندين تخمك شد (برخلاف سيكل عادت ماهانه كه تنها يك تخمك در هر ماه آزاد مي‌گردد). تحريك چندين تخمك تعداد بيشتري جنين تشكيل مي‌دهد و شانس حاملگي را بيشتر مي‌كند. البته نوع و ميزان داروهاي مصرفي بستگي به علت نازايي، سن، وضعيت هورموني روز سوم قاعدگي و پاسخ تخمدان به داروهاي تحريك تخمك‌گذاري دارد. هورمون‌هاي مختلف مانند HMG، FSH و... به‌صورت تنها يا تركيبي تجويز مي‌شود. پزشك با انجام سونوگرافي‌هاي مكرر و درخواست آزمايش‌هاي هورموني (استروژن و LH) اثر اين دارو را بر رشد فوليكول‌هاي تخمدان بررسي مي‌كند. زماني كه در تصاوير سونوگرافي اندازه‌ي فوليكول‌ها به ۱۸ تا ۲۰ ميلي‌متر رسيد، هورمون HCG براي بلوغ نهايي تخمك تزريق مي‌گردد.
مرحله دوم: تخمك‌گيري
اين مرحله ۳۶ تا ۳۹ ساعت بعد از تزريق هورمون HCG انجام مي‌گيرد و معمولاً ۵ تا ۲۰ دقيقه طول مي‌كشد. پزشك با كمك گرفتن از تصاوير سونوگرافي مايعي را كه حاوي تخمك‌هاي رسيده از فوليكول‌هاي تخمدان است، در داخل لوله آزمايش جمع آوري مي‌كند و به آزمايشگاه جنين‌شناسي تحويل مي‌دهد. به اين عمل اصطلاحاً «پانكچر» مي‌گويند و معمولاً تحت بيهوشي عمومي سبك انجام مي‌شود. در آزمايشگاه جنين‌شناسي زير ميكروسكوپ مخصوص تخمك مناسب را شناسايي و جداسازي مي‌كنند و عمليات لازم را روي آن را انجام مي‌دهند. پس از تخليه فوليكول‌ها، بيمار مدت زمان كوتاهي در بخش ريكاوري و بخش جراحي تحت مراقبت قرار مي‌گيرد و چند ساعت بعد مي‌تواند كلينيك را ترك كند.
مرحله سوم: لقاح اسپرم و تخمك در آزمايشگاه و تشكيل جنين
در اين مرحله در آزمايشگاه جنين‌شناسي، مايع مني شست‌وشو و اسپرم‌هاي فعال و سالم جدا مي‌شود. روز عمل پانكچر، همسر بيمار نمونه مايع مني خود را در يك ظرف مخصوص استريل جمع‌آوري مي‌كند و به آزمايشگاه جنين‌شناسي تحويل مي‌دهد. پس از بررسي اوليه و شستشوي مايع مني، اسپرم‌هاي سالم و فعال انتخاب مي‌شود.
سپس در يك ظرف شيشه‌اي اسپرم و تخمك را در كنار هم قرار مي‌دهند تا اسپرم خودش وارد تخمك شود. در طول اين مدت هر تخمك با يك اسپرم تركيب مي‌شود. ۱۲ تا ۱۸ ساعت بعد تخمك‌ها را از دستگاه بيرون مي‌آورند و براي تاييد باروري و تشكيل جنين بررسي مي‌كنند. جنين‌ها مجدداً به انكوباتور منتقل مي‌شوند تا تقسيم سلولي انجام گيرد.
مرحله چهارم: انتقال جنين به داخل حفره رحم
آخرين مرحله، انتقال جنين به رحم مادر است. اين مرحله نياز به بيهوشي ندارد (مگر در موارد خاص و با صلاحديد پزشك). تعداد مناسبي جنين با كيفيت خوب به داخل حفره رحم انتقال داده مي‌شود و يك تا دو ساعت پس از انتقال جنين، بيمار مرخص مي‌شود.
براي رشد مناسب ديواره رحم براي نگهداري جنين بيمار، بايد داروهايي مانند پروژسترون مصرف شود. حدود دو هفته پس از انتقال جنين، با اندازه‌گيري HCG خون مي‌توان از وضعيت حاملگي اطلاع يافت.
در چه مواردي جنين منجمد مي‌شود؟
در اثر تجويز داروهاي تحريك تخمك‌گذاري معمولاً از بيمار چند تخمك به‌دست مي‌آيد و در برخي موارد اين تعداد ممكن است به ۲۰ عدد و حتي بيشتر برسد. معمولاً ۳ تا ۴ جنين به داخل رحم منتقل مي‌شود تا حداقل يكي از آن‌ها در رحم جايگزين و مستقر شود و حاملگي رخ دهد. مابقي جنين‌ها با روش انجماد شيشه‌اي منجمد مي‌گردد كه مي‌تواند براي سال‌ها در تانك محتوي نيتروژن مايع در دماي منفي ۱۹۶ درجه سانتي‌گراد نگهداري شود. اين جنين‌ها در صورت نياز در سيكل‌هاي بعدي ذوب و به رحم بيمار منتقل خواهد شد. در اين موارد ديگر نيازي به تحريك تخمك‌گذاري و انجام عمل جراحي و بيهوشي نيست.
شايان يادآوري است كه ميزان بارداري با استفاده از جنين‌هاي منجمد شده (با روش انجماد شيشه‌اي) به‌اندازه استفاده از جنين‌هاي تازه است.
انجماد جنین و احتمال عدم برگشت از فریز
انجماد جنین یکی از بخش‌های مهم در فرآیند IVF است که به ذخیره‌سازی جنین‌های اضافی در دمای منفی ۱۹۶ درجه سانتی‌گراد کمک می‌کند. در صورتی که تعداد جنین‌های تولیدشده بیش از نیاز باشد یا برای کاهش خطر چندقلویی، این جنین‌ها منجمد و در صورت نیاز در سیکل‌های بعدی استفاده می‌شوند. این فرآیند امکان جلوگیری از تکرار تحریک تخمدان و تخمک‌گیری را فراهم می‌کند.
احتمال عدم بازگشت جنین پس از انجماد
احتمال عدم موفقیت در بازگشت جنین به حالت فعال پس از فریز شدن وجود دارد، اما این احتمال به روش انجماد و ذوب جنین و همچنین کیفیت جنین‌ها بستگی دارد.
کیفیت جنین: جنین‌هایی با کیفیت بالا قبل از انجماد، احتمال بیشتری برای بازگشت به فعالیت پس از ذوب دارند.
- روش انجماد (ویتریفیکاسیون یا انجماد آهسته): ویتریفیکاسیون (انجماد شیشه‌ای) که سریع‌تر و موثرتر از روش‌های سنتی انجماد آهسته است، میزان بقای بالاتری برای جنین‌ها دارد.
- میزان انجماد: جنین‌هایی که به‌خوبی با فرآیند انجماد سازگار شده‌اند، احتمال بیشتری برای بقای سالم پس از ذوب دارند.
- تأثیرات آسیب سلولی: یکی از دلایل احتمال عدم بازگشت موفقیت‌آمیز جنین‌ها پس از انجماد، آسیب‌های احتمالی ناشی از فرآیند انجماد و ذوب است. انجماد ناگهانی یا ذوب نادرست می‌تواند به تخریب سلولی منجر شود.
عوارض عمل IVF
افزايش ميزان حاملگي چندقلويي
افزايش ميزان حاملگي خارج از رحم
افزايش ميزان سندروم تحريك بيش از حد تخمدان: اين سندروم به‌علت استفاده از داروهاي تحريك تخمك‌گذاري به‌وجود مي‌آيد و باعث تورم تخمدان، درد شكم، تجمع مايع در حفره شكمي و احساس نفخ و تهوع مي‌گردد. اين عارضه قابل درمان است و بيمار بايد تحت نظر پزشك معالج باشد.
صدمات روحي و رواني: احساس اضطراب و هيجان به‌علت درمان درازمدت، هزينه‌ي زياد و آزمايش‌هاي متعدد وجود دارد.
مراقبت‌های بعد از IVF
استراحت نسبی: بعد از انتقال جنین به رحم، پزشکان معمولاً توصیه می‌کنند که بیمار ۴۸ ساعت استراحت نسبی داشته باشد. هرچند، استراحت مطلق توصیه نمی‌شود، و فرد می‌تواند پس از این مدت به فعالیت‌های عادی روزمره خود بازگردد.
- پرهیز از فعالیت‌های سنگین: بیمار باید از انجام فعالیت‌های فیزیکی سنگین مانند ورزش‌های شدید، بلند کردن اجسام سنگین و دویدن خودداری کند. این کار می‌تواند خطرات مرتبط با عدم لانه‌گزینی جنین را کاهش دهد.
- پرهیز از استفاده از حمام داغ و سونا: استفاده از حمام داغ، سونا و جکوزی ممکن است باعث افزایش دمای بدن شود که می‌تواند به جنین آسیب برساند و موفقیت انتقال جنین را کاهش دهد.
- آرامش روحی و روانی: ایجاد فضای آرام و کاهش اضطراب نقش مهمی در موفقیت IVF دارد. استرس می‌تواند بر هورمون‌های بدن تأثیر منفی بگذارد و در نتیجه بر لانه‌گزینی جنین تأثیر بگذارد.
- مصرف داروهای تجویز شده: پس از انتقال جنین، بیمار باید داروهایی مانند پروژسترون را که برای حمایت از لانه‌گزینی جنین و تثبیت بارداری تجویز می‌شود، به‌موقع مصرف کند.
- کنترل‌های منظم پزشکی: دو هفته بعد از انتقال جنین، آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون HCG انجام می‌شود تا بارداری تایید شود. همچنین باید پیگیری‌های پزشکی برای اطمینان از سلامت بارداری انجام گیرد.